ਅੱਜ ਦੇ ਯੁੱਗ ਅੰਦਰ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਬੋਲਣ ਵੇਲੇ ਜਾਂ ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅੰਦਰ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਨਾਂ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ :- ਕੰਮਚੋਰ, ਭਰੋਸੇਮੰਦ, ਕੰਜੂਸ ਆਦਿ । […]
ਅਗੇਤਰ ਉਹਨਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਜਾਂ ਵਰਣਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਕੇ ਉਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੀ ਬਦਲ ਦੇਣ ਅਰਥਾਤ ਮੁਲ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅੱਗੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਮੂਲ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਪੁੱਤਰ । ਲੇਕਿਨ ਜੇਕਰ ਇਸ ਦੇ ਅੱਗ ‘ਕ’ ਅੱਖਰ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮੂਲ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪੂਰਾ ਅਰਥ ਹੀ
ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਜ਼ਨਾਨੇ ਤੇ ਮਰਦਾਨੇ ਭੇਦ ਨੂੰ ਲਿੰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਵਿਸਰਾਮ ਦੇ ਅਰਥ ਆਰਾਮ, ਠਹਿਰਾਉ, ਠਹਿਰਨਾ ਆਦਿ ਹਨ । ਬੋਲਣ ਵੇਲੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਲੇਕਿਨ ਲਿਖਣ ਸਮੇਂ ਇਹਨਾਂ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਅੰਦਰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ ਹਨ ।
ਸ਼ਬਦ ਬੋਲੀ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਇਹ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਇਹਦਾ ਅਰਥ ਬਿਲਕੁਲ ਸਪਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਅੰਦਰ ਧੁਨੀਆਂ (ਆਵਾਜ਼ਾਂ) ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇੱਕ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੀ । ਸ਼ਬਦ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ – (1) ਸਾਰਥਕ ਸ਼ਬਦ (2) ਨਿਰਾਰਥਕ ਸ਼ਬਦ ਸਾਰਥਕ
ਭਾਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨਿੱਜੀ ਸੰਗਠਨ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਉੱਤੇ ਹਰਨਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ-ਪਾਕ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਪੰਜਾਬ ਇੱਕ ਅਜੇਹੀ ਗੁੱਠ ਵਿੱਚ ਵਸਦਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਇੱਕ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਆਦਿ ਵਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲੇ ਤੇ ਦਾਵਿੜੀ ਜਾਤੀਆਂ ਖ਼ਾਸ ਵਰਨਣਯੋਗ ਹਨ। ਮੁੰਡਾ ਬੋਲੀਆਂ ਤੇ ਦਾਵਿੜੀ
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਵੀ ਵੱਖਰੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਵੰਨਗੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਪਬੰਲੀਆਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।“ਬੋਲੀ ਬਾਰੀਂ ਕੋਹੀਂ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਹਾਵਤ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਪੜਾਅ ਦਰ ਪੜਾਅ ਬਦਲਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਲਿਖਤੀ ਸਾਹਿਤਿਕ ਰੂਪ ਸਾਂਝਾ ਹੈ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬੋਲ ਚਾਲੀ ਰੁਪ ਇਲਾਕਿਆਂ ਮੁਤਾਬਕ ਵੱਖ ਵੱਖ
ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਮੁਹਾਂਦਰੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਵੇਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਬਰੀਕ ਗੱਲਾਂ ਹਨ ਪਰ ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪੰਜ ਪਛਾਣ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਗੁਆਂਢੀ ਬੋਲੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੇੜਦੇ ਹਨ। (1) ਪਹਿਲਾ ਇਹ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਰਾਤਮਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ‘ਚਾ ਯਾਨੀ ਚਾਉ ਅਤੇ ਦੂਜਾ “ਚਾਂ ਯਾਨੀ ਚਾਹ ਦੀ ਪੱਤੀ।
ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਬਣਤਰ ਪੰਜਾਬੀ ਧੁਨੀਆਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਧੁਨੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਸਾਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 41 ਧੁਨੀਆਂ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨਾਂ ਨੂੰ ਰੇਖਾ-ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਇੱਕ ਆਰੀਆ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਆਰੀਆ ਭਾਸ਼ਾ-ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਹਿੰਦੀ, ਸਿੰਧੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਮਰਾਠੀ, ਬਿਹਾਰੀ, ਉੜੀਆ, ਬੰਗਾਲੀ, ਅਸਾਮੀ, ਨੇਪਾਲੀ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਂਤਿਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਗਿਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਤਾਮਿਲ, ਕੰਨੜ, ਮਲਿਆਲਮ ਤੇ ਤੇਲਗੂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾਵਿੜ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ, ਆਰੀਆ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨਹੀਂ। ਭਾਰਤੀ ਆਰੀਆ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਤੇ